2011-04-06

Aurkezpena



Duela hiru urte Axularren Gero, duela bi Mogelen Peru Abarca, iaz Jon Miranderen Haur besoetakoa eta aurten Ramon Saizarbitoriaren Hamaika pauso. BILBO ZAHARRA euskaltegiko ikasle-irakasleok oso pozik gaude, eta harro, “Klasikoen irakurraldi etenik gabea” ekimena gero eta indar handiagoa hartzen ari delako eta, horrenbestez, pixkanaka-pixkanaka, geure helburua _klasikoen balioak eta gaurkotasuna aldarrikatzea, alegia_ betetzen ari garelako.

         Zer irakurri erabakitzeko orduan, orain arte, ordena kronologikoaren irizpidea baliatu dugu. Hots, XVII. mendeko liburu batekin hasi, XVIII-XIX. mendeen arteko beste batekin segi, XX. mendearen erdira iritsi eta ia XXI. mendean bukatu dugu. Hiru jauzi izan dira, _bi, ehun eta hirurogei urtekoak, eta bat, berrogeita hamarrekoa_, euskal literaturaren historian barrena.
         * Gero (1643)
         * Peru Abarca (1802)
         * Haur besoetakoa (1959)
         * Hamaika pauso (1995)

         Izan ere horixe zen lehendabiziko lau irakurketekin lortu nahi genuena: historia horren erakuskaritzat balio lezakeen hautaketa duin bat eskaintzea. Halatan, bada, gure ekimenaren “lehen aroa” betea dela esan dezakegu. Datorren urtean, irizpidez aldatu beharrean izango gara, ezinbestez.



Baliteke, orduan, XVI-XVII. mendera bueltatu eta berriz hastea; beste liburu batekin, noski. Baina, gerokoak geroko utzi, eta gatozen aurtengo irakurgaiaz hitz egitera; Ramon Saizarbitoriaren Hamaika pausoz, alegia.

         Egia da “klasikoa” hitz labaina dela eta ez dela erraza zein garai biltzen duen jakitea. Eta hala, ez litzateke harritzekoa norbaitek 1995ean argitaratutako nobela bat _Hamaika pausoren kasua, hain zuzen_ klasikotzat ez hartzea. Gu ez gara eztabaida horretan sartzen. Ramon Saizarbitoriaren liburua euskal literaturako mailarik gorenean dago eta merezi du gure ekimenaren ateak parez pare zabal diezazkiogun.



IKASTUNITATEA

Hamaika pauso liburuko pasarteak


Jarraian datozen sarreretan aurten irakurriko dugun liburuaren pasarte guztiak topa ditzakezue.
Iruzkinak, ideia berriak, iradokizunak... atseginez hartuko dugu zuen ekarpen oro.

1. pasartea

Ordu gutxi barru bistaz hartzen duen eremuko punturen batean hilko dela dakienean jada: hortik has daiteke kontakizuna, edo lehenagotik, lehenagotik baitzekien alboan, badiara ematen duen etxean, leiho bat aukeratuko zuela —Juliaren salakoa— bere azken begiradarentzat euskarri.
Momentu orok du lehenago bat eta, gauzak hasieratik kontatzeko ahalegina alferrikakoa denez, zilegi da historiari edozein pasartetatik ekitea. Eta amaieratik hobe. Amaierak bai, zehatzak baitira, erabatekoak askotan. Eta amaiera Iñaki Abaitua Juliaren etxearen alboko atalaurrean dagoenean da, magnoliaren ondoan zutik, itsasoan ahitzen den ibar hertsiari so.
Hendaiako hondartzaren linea hauskara, kamingainaren marra beltza, nagiro kulunkatzen diren itsasontzi urdin eta berdeak marea beheran, brankaz itsaso irekia seinalatzen: noizbait maitatzea erabaki zuen paisaia.
Begiak ñarrotzen ditu, bista indartuz, urrutian punturen bat ongi kokatu nahi balu bezala. Betidanik iruditu izan zaio heriotza orduan ez duela gune zabalegi bat begiztatzerik izango; alderantziz, oso objektu zehatz, mugatua, elementu bat aukeratu beharko duela bistaren euskarritzat.
Bidezko litzateke ikararen hotza sentitzen duela pentsatzea, betidanik agoniaren iruditzat izan duen begirada galdua, angustiaren barne-zurrunbiloa adierazten duten begi larriak, imajinatzerakoan.
Umetan ohe gainean etzaten zeneko zeremonia morbosoa datorkio gogora, sabaiko argiari begira geratzen zenean. Luzaroan irauten zuen, bonbilaren zirkulu zuriaz aparte ezer ikusten ez zuela geratzen zen arte, eta gero, bururik mugitu gabe, gelako objektu urriak banan-banan inguratzen zituen, poliki eta ordena batean lehenbizi, biziro eta saltoka gero, gau-mahaiko ordularitik sabaiko lanparara, eta handik komoda gaineko Karmengo amabirjinaren koadrora; batetik bestera, txandaka, azkenean zorabioaren izerdi hotza sentitzen zuen arte.

2. pasartea

Irudipen huraxe zuen agoniaz: pausalekurik aurkitu ezin duen begirada galduaren ihesa. Eta hotza. “Ingalaterrako hotza” datorkio gogora, eta irribarre egiten du Lorettaz oroitu delako. Edo mailegu literariorik gabe ezer adierazteko gauza ez dela pentsatzeak eragiten dio, tristea izan arren, une labur batez aurpegia argitu dion irribarrea.
Loretta Sheridan, nobela arin bateko protagonista fusilatua. Irakurri zuen lehena, izeba Isabel neska zaharrari zetazko zapi perfumatuak, koloretako zintaz loturiko sobreak eta neurri guztietako kutxa preziatuak gorde ohi zituen armairutik lapurtu ziona. Gogoan du, halaber, Juliarenean, dagoen lekutik metro gutxitara, salako liburutegian, bere bizkar arrosa higatua begiztatu zuen gaua.
Era un amanecer gris, húmedo y triste. Un día más del invierno de Inglaterra. El pelotón esperaba en el patio.
A Loretta le recorrió un estremecimiento y murmuró:
—Hace frío.
Lehorretik itsasora zabalduz doan laino zuriak gehiago biguntzen ditu berez leunak diren koloreak. Badaki istant batean Hendaiako kasinoan argiak piztuko direla, eta badaki, halaber, hondartzara daramaten arkupeetan neonak, berde, urdin eta gorri biziak, alferrik ahaleginduko direla ibiltari bakanak alaitasun mezuaz erakartzen. Hainbat aldiz izan da turistek abandonaturiko galeria horretan bisitari bakar.
Bere buruaren oroitzapena ekar dezake: taberna itxien terrazetako aulkietan eserita, ezezagun bat bailitzan, irakurtzen ez duen liburu bat eskuetan, orain dagoen aldera so, Hondarribiko kasko zaharrera, eta irudimenak hondamen sentimendu tristea dakarkio.
Badaki, hain zuzen ere, Jaizkibel magalean, eliza karratuaren oinetan aurkitzen den lehenbiziko etxean, bere ezkerrean bizpahiru metrora dagoen leihoa bilatuz itxiko dituela begiak azken aldiz.

3. pasartea

Irudipen huraxe zuen agoniaz: pausalekurik aurkitu ezin duen begirada galduaren ihesa. Eta hotza. “Ingalaterrako hotza” datorkio gogora, eta irribarre egiten du Lorettaz oroitu delako. Edo mailegu literariorik gabe ezer adierazteko gauza ez dela pentsatzeak eragiten dio, tristea izan arren, une labur batez aurpegia argitu dion irribarrea.
Loretta Sheridan, nobela arin bateko protagonista fusilatua. Irakurri zuen lehena, izeba Isabel neska zaharrari zetazko zapi perfumatuak, koloretako zintaz loturiko sobreak eta neurri guztietako kutxa preziatuak gorde ohi zituen armairutik lapurtu ziona. Gogoan du, halaber, Juliarenean, dagoen lekutik metro gutxitara, salako liburutegian, bere bizkar arrosa higatua begiztatu zuen gaua.
Era un amanecer gris, húmedo y triste. Un día más del invierno de Inglaterra. El pelotón esperaba en el patio.
A Loretta le recorrió un estremecimiento y murmuró:
—Hace frío.
Lehorretik itsasora zabalduz doan laino zuriak gehiago biguntzen ditu berez leunak diren koloreak. Badaki istant batean Hendaiako kasinoan argiak piztuko direla, eta badaki, halaber, hondartzara daramaten arkupeetan neonak, berde, urdin eta gorri biziak, alferrik ahaleginduko direla ibiltari bakanak alaitasun mezuaz erakartzen. Hainbat aldiz izan da turistek abandonaturiko galeria horretan bisitari bakar.
Bere buruaren oroitzapena ekar dezake: taberna itxien terrazetako aulkietan eserita, ezezagun bat bailitzan, irakurtzen ez duen liburu bat eskuetan, orain dagoen aldera so, Hondarribiko kasko zaharrera, eta irudimenak hondamen sentimendu tristea dakarkio.
Badaki, hain zuzen ere, Jaizkibel magalean, eliza karratuaren oinetan aurkitzen den lehenbiziko etxean, bere ezkerrean bizpahiru metrora dagoen leihoa bilatuz itxiko dituela begiak azken aldiz.

4. pasartea

—...Brel-en “Plat Pays” edo Usandizagaren “Mendi-mendian”, edozein ingurune izan daiteke ederra norberak hala nahi izanez gero.
Prestidigitadore batek bezala, bertso ahazturen bat berreskuratzen zuen bere tesiaren defentsan. “Maitasun oroitzapenak paraje ederretan kokatu ohi ditugu beti”.
Noren hitzak ziren galdetzen zion Juliak, eta besoak luzatzen zizkion lurretik, bere ondora hurbil zedin eskatuz, irribarretsu, diskurtsoari haur tematsu baten kasketaldiari baino garrantzi gehiago eman gabe. Ezpainen mugimendu minimo batez irribarre eztia lortzen zuen, ur ho­tzetan luzaroan murgildurik egona bailitzan ilunak, ia ubelak ziren ezpain mamitsuak oharkabe luzatuz.
Iñaki Abaitua ez zen mugitu. Leiho aurrean jarraitu zuen euri lanbro finak zilarrez nabartzen zituen zuri-grisen kontenplazioan galduta, besteen aurrean maitasun adierazpenik onartzeko gauza ez zela. Besteak, garai hartan, Ion Igartua eta gainerakoak ziren: Abel Osa, Alberto Pardo, Arantxa Olabe eta Ane Aristi, talde bera beti.
Ion Igartua leihora inguratu zitzaion. “Ez esan ederra ez denik”. Atsegina da Ion, besoa lepotik berehala bota­tzen duten horietakoa. Bartzelonatik zetorren fockerra zerua itsaso aldera gurutzatzen ari zen gerturatu zitzaionean. Bi minutu egingo zituen berriro pista bila itzultzen. Bidaiariak imajinatzen ditu, gris metalezko distiratsuaren eta berde ilunaren artean muga egiten duen kostako marra zuri apartsua jarraitu nahian. Berak batzuetan ohi zuen bezala, Susana ikustetik itzultzen zenean, haren ferekak artean presenteegi oroitzapen izateko. Halakoetan, paisaiak maite sentimendua eragiten zion, eta gorde egiten zuen, ahultasun zantzua zelakoan.

2011-04-04

5. pasartea

Horregatik, lotsa sentitu ohi zuen Ion, noizik behin badiara begira jarrita, lirikotasun adierazpen haiek egitera ausartzen zenean. “Nahi duan bezain konbentzional, baina ez egidak esan ederra ez denik” esan zion orduko hartan ere, eta zerua seinalatu zuen: “Ez egidak esan hortik iristen haizenean munduko parajerik ederrena iruditzen ez zaianik”.
Focker kaxkar batean ibili beharraren ikara baino ez zuela sentitzen erantzun zion, eta gero bere teoriaren azalpen luze eta aspergarria egingo zuen. Akuarelatik oliora dagoen aldeaz, alegia. Haserre bukatu ohi zuen.
Halakoetan, Abelek ez zuen eztabaidan parte hartzen. Baina paisaiaren edertasuna auzitan jartzea txobinismoaren kontrako ariketa onuragarria iruditzen zitzaiolako, interesaturik jarraitzen zuen Iñaki Abaituaren jarduna, noizbehinka baiezko zeinua egiten ziolarik.
Behin ez zen horrela gertatu.
Behin, Iñaki Abaitua, Juliaren fereken ihesi, haren ondotik altxatu eta leiho ondora hurbildu zen. Julia lurrean eseri ohi zen artilezko alfonbra zuriaren gainean. Bere ondoan nahi izaten zuen Iñaki Abaitua: bizkarra hartzen zion, berak berea besaulkiaren kontra bermatu ondoren, eta azazkal laburreko hatz gihartsuez ferekatzen zuen atzetik. Masajea ematea izaten zen aitzakia. Lepoa, besagainak, bizkarrezurra lantzen zizkion esku trebez, tentsioa deskorapilatu nahian. Baina haren gorputzean ibiltzeko aitzakia zen, besteen aurrean ustez ezkutuki ferekatzeko modua.

6. pasartea

Gainerakoek ere jakineko lekuak zituzten. Abel eta Ane besaulki berean esertzen ziren; Ane beso ertzean, doi ukitzen zuelarik, oreka zail hartan irauteko bere besoa Abelen atzetik luzatuta. Arantxak puf baxu bat aukeratu ohi zuen, eta Ionen aldera gurutzatzen zituen bernak yoga postura itxuraz deserosoan. Alberto, berriz, urrunago kokatzen zen, liburutegiaren bi gorputzek bat egiten zuten zokoan, eta astiro kulunkatzen zen zarabandan.
Ohiko lekuetan zeuden Iñaki Abaitua, Juliaren besoetatik zakarki libratuz, lurretik altxatu zenean. Ez zituen laket maitasun adierazpen haiek, ez behintzat Ion, Abel eta gainerakoen aurrean.
—Azkenean erre egingo nauzu —esan zion.
Juliak zigarro piztu bat eduki ohi zuen eskuan beti, hatz txikiaren eta nagiaren artean, eta era hartan libreago zen zigarroa utzi gabe edozertan jarduteko; Iñaki Abaituaren buruari sabelaren kontra eutsiz ferekatzeko, adibidez.
Ez zuen deus esan. Zigarroa eskuineko hatz txikiaren eta nagiaren artean zuela, alfonbraren litsak txirikordatzen ari zen. Iñaki Abaituak leihoan islaturik ikus zezakeen eta, irudi hartaz libratzearren, kristalaren kontra jarri zuen burua. Afalostea zen jada.
Portuan deskarga lanean ari ziren, eta Iñaki Abaituak zerbait esan zuen arrantzontzi berde eta urdinei buruz. Munduko ederrenak zirela, edo, besterik gabe, ederrak zirela; gehiago ez, eta zoro bat bezala jarri zen Abel. Neurriz gainekoa izan zen erantzuna, eta ezohikoa batez ere. “Arrazarik nobleena, hizkuntzarik zaharrena, eta orain arrantzontzirik ederrenak. Zuen txobinismoak ez du neurririk, benetan”. Edo antzeko zerbait. Hitz zitalak, nolanahi ere, eta neurriz gainekoak, kontuan hartuz normalean, eztabaidetan, leuntasuna eta pertsuasioa erabiltzen zituela armatzat.

7. pasartea

Berak izan zuen damurik gehien. Isilune luze baten ondoren, eta erretzailea ez izan arren, zigarro bat eskatzea izan zuen aitzakia eskua Iñaki Abaituaren besagainean ezartzeko.
Abelen iritziak ez ziren eztabaidatzen, militantearen estatus morala irabazia zuenez. Hala eta guztiz ere, Iñaki Abaituak zerbait esan ahal izan zuen arrantzontziaren garapenari buruz; berekiko ari bailitzan, traineru zaharrak egungo makina boteretsua bihurtu arte izandako bilakaera armoniatsua aipatu zuen, izaki bizidunen garapen naturalaren parekoa.
Baxurako ontzigintzaren bilakaera armoniatsuaz hitz egiten jarraituko zuen Klara, Juliaren alaba, atean negar-zotinka azaldu ez balitz. Guztiak hurbildu zitzaizkion kon­tsolatu nahian; guztiak, Iñaki Abaitua izan ezik. Iñaki Abaituak ez zekien haur bati hitz egiten, are gutxiago negarrez bazegoen. Gauean haurrak negarrez esnatzen dituen bakardadeak ikaratzen zuen bera ere.
Kanpora so geratu zen. Ur dirdaitsu, ilun, dentsoa bigunki irristatzen zen marea beheran, bikea bezala; fokuen argipean kea zeriola, irakiten zirudien. Egun hartaz idatzi izan balu, zoriaren eta halabeharraren arteko simetria joycearra azaltzeko zuen gustu neurriz gainekoa zela medio, itsasontzi berde eta urdin haietako baten kubiertan deskarga lanean ziharduten marineletako bat Daniel Zabalegi zela esango zukeen.
Daniel Zabalegi. 1942. urtean jaioa. 1.70 luze, 84 kilo. Hamabost irabaziko zituen atxilotu zutenetik epaitu arte igaro ziren zortzi hilabeteetan; baita atzera galdu ere, pelotoi aurrean bista finkatzeko magnolia adar bat aukeratu zuenerako. Ardo koloreko angioma batek estaltzen zion eskuinaldeko masaila, begi ondotik ezpain ertzera. Hortik zetorkion “muturbeltz” goitizena. Haren sumarioan azaltzen ziren poliziaren informeetan hainbat aldiz irakurri ahal izango zuen bezala, “beste ezaugarririk ez”.

8. pasartea

Iñaki Abaituak askotan pentsatu zuen gizon hura bere bidean gurutzatu bazen, patu fatal baten aginduz gurutzatu zela, bere literaturan pertsonek eta gauzek, halabeharrez, aipaturiko simetriaren eragin sekretuaren poderioz kointziditzen zuten bezala.
“Ez dezagun konposturarik gal”. Esaldiaren testuinguruaz edo autorearen izenaz oroitu nahian bezala esan zuen, zertaz zen ez zekien solasa ebakiz. Ohiturik zeuden ateraldi haietara, eta ez zioten jaramonik egin. Gizona hezkuntzak baldintzatzen duela ari zen esplikatzen Abel. Klara esnarazia zuen amesgaiztoa aitzakiatzat hartuz, ikarak duen sustrai kulturalaz ari ziren. “Psikologikoki sakonenak kontsideratzen ditugun joeretan ere”, ari zen Abel, ohiko leuntasun didaktikoaz, Iñaki Abaituak, oso poliki, ongi ahoskatuz eta pentsakor, perpausaren esanahiaz jabetu nahian bezala, “ez dezagun konposturarik gal” errepikatu zuenean.
—Zertaz ari haiz? —Abelek irribarretsu, baina ohiko arrosa leuna erabat zuritu zitzaion masailetan. Gero, besaulkitik altxatuz, “nork galdu dik konpostura hemen?” esan zion, eta hatz bat burura eramanez, zoraturik zegoela adierazi zuen.
Iñaki Abaitua ez zen leiho aurretik bueltatu. Badiara begira jarraitu zuen, egonean, faroaren kliska tarteak neurtzen, baina artean laranja-kolore beteaz tindaturik ageri zen zerumuga, eta faroa itzalita zegoen. Isilunea luzea izan zen.
Abel Osa parera hurbildu zitzaion arte. Naturaltzat jotzen ditugun instintuak ere ikasiak direla ari zen esaten. “Hiltzeko beldurra, adibidez, magia-gizonen eta apaizen eragina da”.

9. pasartea

Anek hurbiltzeko eskatzen zion besaulkitik, eta Abel Osak obeditu egin zion. Esertzerakoan, ordea, azken ideia biribildu nahian, “apaizek eta magia-gizonek sartu zigutek hiltzeko ikara” errepikatu zuen. Gero, isiltasun astun batek bildu zuen kanpoan, ostertz okrea errespetatuz, nagusitzen ari zen iluntasunaren isla.
Iñaki Abaitua ez beste guztiak ohiko lekuetan eserita zeuden. Arantxa larruzko puf batean, zangoak yoga egiten ari balitz bezala gurutzatuta, Ion Igartuaren aurrean, oinetan ia. Alberto, liburutegiaren zokoan gordeta, ezin irakur zezakeen liburu baten orriak pasatzen ari zen. Abelek eta Anek besaulki bera konpartitzen zuten, biak zurrun, Iñaki Abaituaren aldera itzulita; honen desegokitasun posible bati ihardesteko zain baino gehiago, erne ziruditen. Julia, leihotik gertuago, alfonbra zurian eserita, ertzaren hari litsekin jolasten zen, hatz txikiaren eta nagiaren artean ahaztuta bezala zuen zigarrotik hauts punta luzea zintzilik.
—Piztuko al dut argia? —galdetu zuen Ionek.
Iñaki Abaitua une hartantxe konturatu zen, harriduraz, inkontzienteki faroaren argi tarteak kontatzen ziharduenean —argia, hiru segundo, argia, bi segundo, eta ondoren argia berriz— erabat ilundurik zegoela. Erlojuari azkenekoz begiratua zionean zazpiak ziren, egun argi zen artean, eta harrezkero minutu batzuk baino ez zirela igaro iruditzen zitzaion.
—Zer, piztuko al dut? —esan zuen Ion Igartuak, eta erantzunik jaso ez bazuen ere, besoa altxatu eta argiari eman zion—. Gora bihotzak —erantsi zuen gero, giroa alaitu nahian.

10. pasartea

Argia egin zenean, denak higitu ziren eserlekuetan, jarrera desegokietan atzemango ote zituzten beldur bailiran. Ionek berak nagiak kentzeko zeinu nabarmenak egin zituen, eta Arantxa, zangoak desgurutzatuz, belaunak gona barnean gordetzen saiatu zen, mutilak haragiaren mardula aipatu zionean.
—Tentazio gorrian jartzen naun —esan zion, eta Arantxa gona luzatzen ahalegindu zen. Ionek besoa luzaturik zuen artean hormaren kontra, eskua bere atzeko etengailuan kokatua. “Gora bihotzak” esan eta barrez hasi zen, eztarrian trabatu ondoren eztanda egiten zuen algara harekin.
Iñaki Abaituak gorroto zuen barre-algara hura, zorionaren adierazpen gehiegizkoa iruditzen zitzaiolako, edo zorion gehiegizko baten erakuspen inozentea, beharbada. Ez zitzaion denbora asko falta Eduardo Ortiz de Zarate, Zigorrek, modu berean egiten zuela barre egiaztatu ahal izateko.
Ontziak garbitu beharraz hasi ziren. Normalean gizonezkoek afaria egiten zuten, eta emakumeak arduratzen ziren ontzi garbitzeaz. Baina Arantxak bere desadostasuna azaltzen zuen gauero. Ez zuela merezi, entsalada eta patata-tortila baten truke, gizonek uzten zuten zikinkeria hura guztia jasotzeko lana hartzea.
Hendaiako argien horitasunarekin batera, kristalean islaturik ikusten zituen Iñaki Abaituak. Ionen aurpegi zabal bizartsuak irribarre egiten zion, eta haren bi besoak gerri inguruan sentitu zituen bereganatu nahian. “Ez dezagun konposturarik gal”, esaten zion, berea imitatzeko ahotsa sakonduz.
—Batez ere ez dezagun konposturarik gal.

11. pasartea

Haren afektibitate adierazpenak areagotu egiten zion umore txarra, eta besoen loturaz libratzen ahalegindu zen zakar. Indarka ibili ziren, benetako borrokan amaitzeko itxura zuen jolasean. Baina Ionek barre egiten zuen, normalean biboteak estaltzen zizkion nikotinaz zikinduriko hortz ederrak erakutsiz.
Bizar gristatzen hasiak hogeita hamarretan zebilela salatzen bazuen ere, itxura oneko zegoen, eta ez gazteago ematen zuelako. Hor zegoen, hain zuzen, erakargarritasunaren handiena, hogeita hamar urte inguruko gizon baten itxura zuela, segur, sasoiko eta heldua.
Guztiek maite zuten, eta dena barkatzen zitzaion: bere buruaz aparte beste ezertaz ez arduratzea, “bon vivant” axolagabea izatea, konpromisoa derrigorrezkotzat jotzen zen garaian, gatazka eta tentsio oro irribarrearen xarmaz baliatuz konpondu nahia.
Irribarrerik galdu gabe, besoak zabalduz, libre utzi zuen Iñaki Abaitua, menderaturik zeukan borrokari amaiera emanez.
—Ale txikito, kafea prestatzera.
Zorionaren adierazgarri zen irribarre sano hark bere onetik ateratzen zuen Iñaki Abaitua, problemarik gabe bizitzea munduko gauzarik natural eta bidezkoena zela adierazten zuelako, hain zuzen. Ez zuela kafea egiteko gogorik esan zion, eta ezkutaezina zitzaion haserrea bidezko bihurtuko zuen arrazoi aitorgarria aurkitu nahian, besteengana hurbildu zen hitz egiten ari zirenaz interesaturik, sesiorako aitzakia sumatzen zuelako, beharbada.
Heriotzaz ari ziren berriro. Abelek esana zuen heriotzaren ikara sentimendu indibidualista eta insolidarioa zela, eta Arantxa haurtzaroko esperientziaz ari zen berriro, hil-beilen oroitzapenez, lutoaz, kandelez, zeremonia beldurgarriez, dies irae-en oihartzun ikaragarriaz. 

12. pasartea

“Ikara sartu digute bihotzean”, esan zuen Anek, eta Ionek, umoretsu, angustia existentziala zutela esan zien, eta algaraka hasi zen, ozenki, eztanda egin baino lehen eztarrian trabatzen zitzaion algara zoro harekin. Baina ez zuen eztabaida saihesterik lortu.
Abel Osari guztiz gogoko baitzitzaion angustiaz hitz egitea. Zehaztasunez hitz egiten zuen, ongi ahoskatuz, hitz egokiak bilatzen saiatuz, arrunkeriarik gabe, baina aldi berean handikeriak saihesten zituen. “Angustia, burgesiak bere insolidaritateagatik ordaindu behar duen prezioa da”. Haren begiak belarrietara nahi zuten bi marra labur baino ez ziren. Zeiharrak, sortaldekoak. Iñaki Abaituari beti iruditu zitzaion miresgarria haien sortaldetasuna bere fede ideologikoarekin bat egiteko zuen modu egoki eta nabarmena.
Azti eta apaiz kasta guztiek eraiki duten sineskeria eta liturgia ilunpetsuengatik ez balitz, heriotza ikararik gabe, naturaltasunez onartuko litzatekeela. Guztiek ziruditen ados. Juliak ere, normalean iritzirik azaltzen ez zuen arren, “bai, ikara sartu digute bihotzean” esan zuen pare bat aldiz, txirikordatzen ari zen alfonbra gainetik burua altxatu gabe. Eta elizkizun beldurgarrien oroitzapenetara itzuli ziren, heriotzaren liturgian ezinbesteko ziren mezajantzi beltz, katafalko izugarri eta kandela luzeen argi espektralaren girora. Olioen usainaz mintzatu ziren berriro, intsentsuarenaz, kanpai hots geldi sakonaz, haien aginduz girotzen zen tristuraz, ezpain zimel zaharkituen murmurioaz, hitz mehatxatzaileez, Jainkoaren hiraz.

13. pasartea

“Pompa mortis magis terret quam mors ipsa”, bota zuen, latinkada erabiltzeagatik trufa egingo ziotela jakin arren, irain bat bezala. Haserre, Julia besteen iritziarekin bat zetorrelako. Eta hura ere, hurbil zekion eskatzeko ohi bezala lurretik besoak luzatuz, barrez ikusi zuenean esaldiaren iturburuaz galdezka —”Norena da? Zenbat dakizun eder horrek, norena da?” esaten zion maltzur—, alde egiteko asmoa agertu zion eskua airean astinduz, uxatu nahi lituzkeen euli nekosoak bailiran hitzak.
—Banoa —eta pausa baten ondoren, “hemendik” erantsi zuen, baina ez zen mugitu. Beharbada, Ion Igartuak, alde egitekoa aipatzen zuen lehenarekin egin ohi zuenez, “gaua luzea da, eta bizia laburra” oroitaraziz eragotziko ziolakoan.
Ion Igartua isilik geratu zen, ordea. Denek errespetatu zioten erabakia, eta hurrengo isilunea, parrokiako kanpai hotsek azpimarratua, erabatekoa gertatu zen. Sala zeharkatu zuenean gora begira zeuden, soinu goibel hura airean zintzilik legokeen zerbait balitz bezala, atzemanezin.
Jadanik kaleko atean, Julia bere atzean sumatu zuen. Hitz bat desiratuko zukeen, eskakizun baten aierua, geratu ahal izateko, baina hark “kontuz bidean” besterik ez zion esan, iritziz aldaraztea ezinezkoa iruditzen zitzaiolako seguruenez.
“Kontuz bidean” esan zion Juliak, eta berak ez zuen jakin ulertzen hori esatean maitekor eta goibel begiratzen zioten begi hezeek egiten zioten gonbita. Jaka janzteko aitzakiaz, atalaurrean luzatu zen hala ere. Handik Abel Osaren jardun monotonoa entzuten zuen eta, zertaz ari zen ezin jaso bazezakeen ere, zeinu nabarmen bat egin zion Juliari, hark nazkatu egiten zuela adierazteko.

14. pasartea

—Nolakoa zaren —gaitzetsi zuen Juliak—, azken batean apaizek beren liturgiarekin heriotza beldurgarri bihurtzen dutela baino ez du esan.
Ateondotik itzuli zen. “Apaizek ez dute heriotza ikaragarri bihurtzen, hain zuzen heriotzaren ikaragarritasunaz baliatzen dira”. Ezin al zuten ulertu liturgiak heriotzaren ikara exorzizatzeko sortuak direla, haren bakardadeaz libratzeko? Ponperia guztiaz, kandela eta katafalkoez desjabetu arren, heriotza geratuko litzatekeela, isil eta izugarri, inoiz baino izugarriago, beharbada.
Juliak ez zuen halakorik entzun nahi. Kontra egiteko argudiorik gabe, “zuk zer dakizu” esateko baino ez zen gauza izan. Eta arrazoi zuen, ez zekien. Gerora bakarrik, Daniel Zabalegiren agoniari hurbildu nahirik beilan igaro zituen gau luzeetan, ulertu ahal izango zuen haur abandonatuenak ere ez duela bereetan norbaiten eskua sentitzeko premia handiagorik, hiltzear dagoenak baino.
Burua bueltatzen du Txingudirantz, itsasoaren presentzia beltz dirdaitsuak erakarria. Alga usain gaziak adierazten dionez, itsasbehera ote den egiaztatu nahian, beharbada, eta bat-batean, uhin ahitu batek erakarria bailitzan, latinez datorkio hitza, biribila, zehatza. Et muriemur. Baina ez du esaten, irrigarria gertatuko den beldurrez.
J.J. Lasa psikiatraz oroitzen da: antiojoak bekokian, begi nekatuak igurzteko ohiko keinua egiten. “Et muriemur” esan zuen hark ere, eta Hernani kaleko trafiko hotsak errubrika jarri zion esapidearen izugarriari. Ondoren “zoro-zoro goaz geure patuaren bila” esan zuenean, ongi oroitzen da une batez trafikoaz ari ote zen iruditu zitzaiola. Baina ez zen hartaz ari.
—Gizona eta animalia ez ditu hizkuntzak bereizten, filologoek nahi luketen bezala —esan zuen—, edo apaizen arimak, edo irriak. Heriotzaren aldez aurretiko ideia horrek bereizten ditu. Hiltzeko garela jakiteak.

15. pasartea

Esku hutsak erakutsi zizkion, finak, delikatuak, “horixe dugu” adierazteko, diagnostiko txar bat ematera beharturik balego bezala. Gero, besoak gurutzatuz, heriotzaz ohartzeak eraginiko errosario luzea aletu zuen: “Haurrak heriotzaz jabetzearekin hartzen du bere indibidualtasunaren kontzientzia”, edo “gizona bere hildakoen sarraskiak ehorzten dituenetik da gizon” eta beste asko, ildo horretakoak. Irribarre egiten zuenean distiratsu ageri zitzaion beheko ezpaina, goikoa baino lodiagoa, eroria. Eta irribarre egin zuen berriro, besoak zabalduz —”tximuak, esaterako, ez du arazo edo ahalmen hori, auskalo zer den”—, esku fin delikatuak erakusten zizkiola. Bazekien, noski, tximu amak umea usteldu arte eraman dezakeela besoetan, haren heriotzaz konturatu gabe.
Hori guztia zuen gogoan, Juliak, haur bati ari balitzaio bezala, “ez da sinestekoa nolakoa zaren” esan zionean. “Ez da sinestekoa” edo “ezin da sinetsi”, eta gero “baina hala eta guztiz ere...” erantsi zuen, irribarre triste eta gozo harekin.
Iñaki Abaituak ez zion esaldia amaitzeko eskatu. Ausentzia bat dastatuz bezala, indarrez hartu zuen itsasbeheraren usaina zekarkion airea. Berriro damutu zen joateko erabakia hain irmo azaldu zuelako. Beharturik zegoen alde egitera, eta ez zuen nahi. Kale aldera itzuli zen, eta gero berriz ere Juliarengana, beso artean hartu beharko zukeela pentsatuz. Baina ez zuen halakorik egin. Zehazki ezagutzen ez zuen arrazoiren batek galarazten zion, eta orduan ere ez zen ausardia falta izan. Begiak ziren beharbada. Haren begiak, emeki ixteko, esku ferekatzaile baten zain legokeen oso ile leuneko animalia otzan batenak iruditzen zitzaizkion, umea hil ondoren ere besoetan luzaro gordeko lukeen norbaitenak.

16. pasartea

Bere gorputz osoari zerion amatasuna: bular beteei, sabel ilunari... bere entrega mendekoari. Lehenbiziko gauean —”ene laztana” esan eta begiak heze ageri zituen, argiz beteak— etsipenez onartu zion bere eraso agian zakarregia, baina gero “minbera ditut” kexatuko zen, bular bat, haurrari titia emateko bezala, hatz erakuslearen eta luzearen artean hartzen zuela. Orduan sentitu zuen lehen aldiz inhibizio deseroso eta bide batez paradoxikoa, normalean desira izaten baitzuen nahasbide.
Sentimendu hark min emateko gogoa eragiten zion, eta asmo hori zuen, Juliak burua alde bietara mugituz “ikaragarria zara” esatean, berak “ikaragarria hau da” ihardetsi zionean. Besoa harengana luzatuz, “ikaragarria hau da” esan zuen, “hau” beso aurreratua bestearen eskuaz atximurtzen zuela, “ur berde nazkagarri bihurtuko dela jakitea”.
Julia ez zen hunkitu, ordea; luzatzen zitzaion eskua bereganatuz, pretil ondora eraman zuen, eta bidean magnoliatik hartutako lore bat eskaini zion irribera. Baina Iñaki Abaituak ez hartzeko zeinu nabarmenak egin zituen. Ba al zekien biharamunean zimelduko zirela-eta lorerik hartu nahi izaten ez zuen neskatoaren historia?
Juliak ez zekien, eta ez zuen entzun nahi. “Ikaragarria da nola inspiratzen zaituen paisaiak”. Aldakorra zen haizea, eta Jaizkibel aldeko lurrina nagusitzen zitzaion itsasokoari.
—Ez al da ederra —esan zuen gero Juliak.
—Ez, ez da —erantzun zion irribarretsu, txantxetan ari zela adierazi nahian.
“Pintura bat baita Hondarribia Espainiako tapan / oleografia bat konfiturazkoa” erantzungo zukeen bertsoa jakin izan balu. Garai hartan, ordea, Iñaki Abaituarentzat Unamuno ez zen aurreiritzi bat baino.

17. pasartea

Eduardo Ortiz de Zarate a. Edorta, Zator, Zapa, Zadorra, esaten zuen Daniel Zabalegiren sumarioan ageri zen poliziaren informeak. Gasteizen 1950ean jaioa. Ekonomilari ikasketak amaitu gabea. Beltzarana, aldizka bizarra luzatzen utzi ohi du. Ezaugarri, sudur gainetik gora bekokia gurutzatzen dion ebatondoa.
Historia Eduardo Ortiz de Zarate, alias Zadorra edo, gehienetan, Zigor ezagutu zuen puntuan has zitekeen. Bartzelonan, beraz, 73ko udazkenean, Iñaki Abaituak hiztegi lanarekin egin zuen bidaia batean.
Berez, ez du garrantzi handirik historia bati nondik ekiten zaion, batera zein bestera amaiera berbera izango baita. Hein batean horrexegatik, beharbada, hasieraren doakoaz jabeturik, asko dira liburuei bukaeratik ekiten dieten irakurleak, eta, era berean, joera hori errespetatuz, gero eta gehiago dira idazterakoan gauza bera egiten duten idazleak ere.
Amaia hasiera dela esan genezake, beraz. Bestalde, oroitzapenak apetaren hegaletan etorri ohi direnez, zilegi da haien ordena ilun eta misteriotsua errespetatzea, kontakizuna konbentzionalki, kronologikoki edo linealki egokitzeaz arduratu gabe, kontuan hartuz egokitze lan horrek, penagarria gertatzeaz gainera, zenbait gaitasun eskatzen diola kontalariari, hala nola izaera psikologiko berezia
—ordenaketarako ardura gehiegizkoari loturik dagoenez— eta, iraingarria ez balitz, femenino hitzaz definituko genukeena, edo, patologiaren mugan —zentzu honetan, adierazgarria litzateke Prousten kasua—, osasun txarreko pertsona neurotikoengan aurkitu ohi den zehaztasunetarako obsesioa.

18. pasartea

Une bakan batzuetan baizik ez dugu bizi izaten denbora segida etengabea balitz bezala, dio Butorrek. Eta Claude Simonek, Güell parkeko mosaikoen desordena magikoa gogoan, “memoria plater hautsi bat da”, esan zuen. Ez du zentzurik platera apainduren marrazkia osatuz kolatzeko ahaleginak, beti faltako baita birmoldaketa ezinezkoa edo desitxurosoa egingo duen esmalte zatiren bat.
Eragozpen bera du memoriaren apurrak kronologikoki ordenatu nahian ahalegintzen den idazleak, besterik ezean, haren zuloak fantasiaz disimulatzera beharturik baitago, eginkizun horrek kontraesanean erortzeko dakartzan arrisku guztiekin.
Ez da hori, noski, testuetan oroimen-hutsei zor zaizkien zati egokitu gabeak, hariaren etendurak eta korapilo zirtzilak atzematea ofiziotzat hartu dutenen iritzia. Espazio-denboren kontraesanetan oztopaturiko idazlea kausitzea baita kritikoak izan dezakeen ohorerik handiena. Horixe du idazlearen ospea, neurri batean, bere egiteko bidea.
Hor dago, kritikarien artean ohoretsu, Dideroten Le neveu de Rameau zoragarrian, egileak Rameau beraren heriotza aipatu ondoren, orri batzuk geroago pertsonaia hori Parisko bulebarretan paseoan —eta bizirik, noski— ageri dela atzeman zuena, baita beste asko ere, antzeko zirtzilkeria baten meritua dutenak eta, mendekuz, hemen aipatuko ez direnak.
Egiaren mesedetan, esan beharra dago, halaber, idazle asko direla kronologiaren morroi, eta, denboraren hariari jarraituz, oroimenaren hutsune ezinbestekoak zehaztapen asmatutakoz betetzen saiatzen direla. Uste bide dute gainera, zenbat eta zehaztapen gehiago eta aberatsagoak eman, hainbat eta hobeto estalpetzen dutela desmemoriaren zulo zuria.

19. pasartea

Ez zen hori Iñaki Abaituaren kasua. Hark bere memoriatik berreskuraturiko portzelana zatiek ez zuten oreka konbentzionalik bilatzen. Beren partzialtasunari uko egin gabe, esparru berri bat definitu nahi zuten, ez magikoa, erreala baizik, amoranteak despeditzen diren parke bat bezain konkretua. Güell parkea litzateke, Simonen paradigma hain zuzen, ekinbide horrek arkitektura arloan lukeen adierazpenik zintzoena.
Gehiago interesatzen zen narrazioaren egituraz, kontaketaren xehetasunez baino, eta, erabat arbuiatu gabe, miniaturista edo bitxigileena bezala, balio handirik gabeko artisau lana zeritzon meritutzat dokumentazio biltzea edo xehetasunak zaintzea erakusten zuen obrari.
Hori horrela, harrigarria da nola Hamaika Pauso-n xehetasunez arduratu zen batez ere, edo nola xehetasunez baino ez zen arduratu; pasarte askotan, perpaus luze eta korapilotsuen bidez, kontakizuna iluntzeraino eskaintzen baititu zehaztasun erabat ezdeus eta, itxuraz behintzat, alferrikakoak.
Zaila da jakiten zergatik jokatu zuen horrela. Beharbada heriotza noblea eta miserablea ñabardura huts baten hari finak bereizten dituela adierazi nahi zuelako. Baina bistan da, sufritu egin zuen atsegin ez zitzaion eta —esana denez— askorik estimatzen ez zuen eginahalean. Dudaezina da ordu luzeak pasatu zituela Daniel Zabalegiren sumarioaren aurrean, haren sinaduraren bilakaera aztertzen: letraren aldakuntzarik txikiena atzeman nahian, adibidez, etxean bertan atxilotu zutenean, Al pueblo de Azcoitia izenburuko panfletoa eta bi Zutik, 47 eta 48.ak, aurkitu zitzaizkiola aitortuz egin zuen sinaduraren eta, bestetik, exekuzio orduaren ohar-agirian azaltzen den azkenaren artean. 

20. pasartea

Sarritan, haren idazkera hatz puntaz jarraitzen ematen zuen gaua, marra baten jauzian, letra baten iheskortasunean, lerroen baiezean, beldurraren eraginari erreparatzeko asmoz; maiuskula gero eta apainduagoetan, tornuaren erabilera ahaztu ahala leuntasuna eta idazteko trebetasuna irabazi dituen eskuaren ukitura, lortuko bailuen.
Ziur asko, hurbiltze zeremonia horretan damu izango zen, Daniel Zabalegi Eduardo Ortiz de Zaratek ahazturiko metxeroa igortzeko inguratu zitzaienean, autoaren lehiatilatik zehar haren eskua bereetan hartu ez zuelako. A-ko gasolindegian izan zen hori, Zumarragako bidetik zubia pasatu ondoren dagoen hartan, edo, zehatzago esan, gasolindegia eta zinema bitartean, elkar ezagutu zutenean.
Daniel Zabalegi Eduardo Ortiz de Zarate, Zadorra, edo gehiagotan Zigor izenekoaren bitartez ezagutu baitzuen. Zigorrekin, berriz, kasualitate hutsez egin zuen topo Bartzelonan 73ko udazkenean. Iñaki Abaitua lanera joana zen, hiztegia babesten zuen kutxak eta Institut Catalàk hitzarmen bat baitzuten, kultur erakunde horren esperientziaz eta azpiegituraz baliatuta ordenagailu lana Bartzelonan egiteko.
“Azpiegitura” izan zen, hain zuzen, ordenagailuan sartu zioten azken hitza, A zorionekoa erabat burutzeko 72 hitz besterik falta ez zirenean. Hartara, ordu erdi eskaseko lanagatik, Bartzelonan egun bat gehiago ematera behartu zuten, ez baitzuten orduz kanpo minutu bat gehiago egin nahi izan. Hori gutxi bailitzan, Instituteko idazkariarekin eta kutxako ordezkariarekin bazkaldu behar izan zuen.

21. pasartea

Azken hau burokrata lodikote bat zen, zuria azalez eta izatez, Orixeren mireslea, garbizalea —ez zituen soportatzen ez Iñaki Abaitua ez honen lana—, jendaurrean errespetu handiegizko formak erakusten zituena, emakumeekin batik bat, eta lagun giroan, berriz, obseso lizun baten portaera zuena.
Hiztegiaren diru ardura zuenez, aitzakia ttikienaz baliatzen zen Bartzelonara bidaiatzeko, eta Iñaki Abaituak —besteak beste, Sarrià inguruko putetxeetako alkohol txarra edan behar ez izateko— ahaleginak egiten zituen Institutetik kanpo ez ikusten. Egun hartan, ordea, beste batzuetan bezala, idazkariak gonbidatu zituenez, ezinbestekoa gertatu zitzaion bazkari hartan izatea.
Ezinbestekoa gertatu zitzaion, pertsonaia arrunt eta handiki haren konpainia soportatuko bazuen, neurriz gaintxo edatea, eta edanak ohiko seriotasun airea areagotzen zionez, kafe garaian ezin serioago jardun zuen hiztegiaren egitura tradiziozkoa aldatu beharraz. Betiko ordena alfabetiko konbentzionala hautsiz, zerbait berri bilatu behar omen zuten, kutxak finantzetan erakutsia zuen eraberritzeko ahalmena hizkuntzaren eremura ekarriz. “Zergatik ez ‘azpiegitura’tik hasi”, esan zuen, ezin ahaztuz hitz horretan oztopaturik utzia zutela lana, eta, horren ondorioz, gau bat gehiago pasatu beharko zuela hoteleko bakardadean.
Zergatik ez “azpiegitura, ageriko egiturari eusten dion oinarria” bezalako hitz moderno, 1973, biribil eta tekniko batetik hasi, “a: alfabetoko lehen letra” bezain gauza ageriko batez ekin beharrean. Azpiegitura: ageriko egiturari eusten dion oinarria, hura datzan egitura ezkutua.

22. pasartea

—Ez deritzozu aproposago, modernoago, “a”, “aba”, “ababor” eta “abade”rekin ekitea baino? —galdetu zion idazkariari.
Instituteko idazkariak ideia erabat abangoardista iruditzen zitzaiola aitortu zuen, eta ezin izan zion barreari luzaroan eutsi kutxakoak bere desadostasuna azaldu zuenean —”Eta bezeroak? Nola moldatuko dira bezeroak nahi duten hitza aurkitzeko?” galdetu zuen—, eta azkenean algarari amore ematera derrigortu zutenean, bortizki ekin zion, gorputzaren astinduez bi kopa irauliz.
Bazkalondoa ez zen luzea izan, baina nahikoa luze, hala ere, kutxakoak gogoraraz ziezaion lau hilabeteko atzerapena zeramala lanean, eta Eguberrietarako argitaratu beharra zeukatela. Iñaki Abaituak kafea hartu bezain laster esan zien ulertuko zutela zenbat lan zuen egiteko, eta jatetxean utzi zituen.
Deprimiturik sentitzen zen, eta bere buruarekin haserre, hain modu petralean laneko harremanak gaiztotu zituelako. Diagonala goitik behera egin ondoren, orduko Primo de Rivera kalean taxi bat hartu eta Coll del Portelleko etxera abiatu zen. Han ezagutuko zuen Eduardo Ortiz de Zarate.
Ion Igartua, Abel Osa eta Ane internotza egiten ari ziren —San Pau ospitalean hirurak—, eta sarritan eraman izan zuten ospitaleko erizain batzuena omen zen eta beti jendez gainezka zegoen Coll del Portelleko etxe hartara. Altzari urriz horniturikoa zen, eta ez ziren falta garaiko estudiante eta profesional gazteenetan derrigorrezkoak ziren Miró eta Picassoren litografiak eta zeramika herrikoiak, salako elementu nagusi bilakatzen zen liburutegiaren apaletan.

23. pasartea

Bilkura haietan deseroso sentitu ohi zen. Hein batean, nork gonbidatzen zuen zehazki jakin gabe egon beharra ez zitzaiolako laket, eta, bestetik, arraro sentitzen zelako kutxakoak derrigorturik —”gure ordezkaria ere bazara” esan ohi zion ikustaldi bakoitzean— bazkaritarako jantzia zuen jaka gris gurutzatuarekin, araua tejanoak eta jertseak ziren giroan. Hori gutxi bailitzan, gela osoan ageri zen aulki bakarrean eserarazi zuten, gainerakoak lurrean almohadoi eta oihal indiar tankerakoez estaliriko koltxoi gainetan sakabanatzen zirelarik.
Bere ingurura begiratzen zuen, solasgaiaz interesatu gabe, zakur gonbidatu konplexua areagotzen sentitzen zuelarik, norbaiten begietan etxeko jabea zela adieraziko liokeen mespretxu mezua atzeman nahian. Baina Eduardo Ortiz de Zaratek bakarrik eutsi zion begiradari, eta erabat lotsagabeki eutsi ere.
Aurrez aurre egokitu zitzaion. Zango tolestatuak bi beso gurutzatuekin lotuz eta kokotsa belaun artean zuela zegoen hormaren kontra eserita. Berak bezala, hark ere inguruko jardun jarioaz desinteresaturik zirudien, eta zigarro bat bestearen ondoren ari zen erretzen, asegaitz, zigarro mutur bakoitzaz ondorengoa piztuz.
Begi-bistakoa iruditu zitzaion hura ere giroz kanpo zegoela eta, entretenitze aldera, besteengandik bereizten zuena bilatzeari ekin zion.
Erretzeko moduak antsietate nabarmena salatzen zuen, eta bizar hazten hasiak, berriz, ez zirudien aukera estetiko baten ondorio. Ez zen erraza, bestalde, maila sozial zehatz batean kokatzea; estudiante manerak bazituen ere, ez zitzaion behargin herritarraren kutsurik falta eta, orokorrean —zabarkeriatzat jotzea gehiegizkoa litzatekeelarik ere—, eskasian bizi direnen baldreskeria adierazten zuen. 

24. pasartea

Ezaugarririk nabarmenena, ordea, eta Iñaki Abaituari interesa gehien pizten ziona, bekokia sudur gainetik ilearen erroetaraino gurutzatzen zion ebatondo zuria zen. Gerora ohartuko zenez —ez zen sekula ohituko higuingarria gertatzen zitzaion ikuspen hartara—, haserrealdietan kolorez aldatu ohi zitzaion, gorrimin ilun bihurtzeraino.
Zauri hura nola egin ote zuen galdetzen zion Iñaki Abaituak bere buruari, besteen jardunaz interesatzeko itxura egin bitartean, haren begiradarekin ez gurutzatzeko. Aukera askoren artean, liskar baten hipotesia hautatu zuen. Zauria zabalegia zen, nolanahi ere, labanaz egina izateko. Zilegi iruditu zitzaion horma baten kontra joz sudur gainean iltze bat sartu zuela suposatzea, eta gero, beharbada konorterik gabe erortzean, oso poliki, goma batetik zintzilik balego bezala irristatuz, bekokia behetik gora, zabalera osoan urratu zitzaiola.
Gerora jakingo zuenez, ez zen hala gertatu.
Nolanahi ere, pentsamendu haiek Ortiz de Zarate hobeto ikusteko irrika areagotu zioten. Zeharka begiratuz, beste zigarro bat pizten ikusi zuen, horretarako aurrekoaren puntaz baliatzen zelarik, eta bere hartan geratu zela, kokotsa belaunburuetan, ezpainik mugitu gabe, alboan zuen neskak “¿y tú qué opinas?” galdetu zionean ere. Berez, Ortiz de Zaratek ez zuen hitz egingo aurrerago Iñaki Abaituak berak, aulkitik altxatuz, kanpora joateko asmoa azaldu zien arte, eta orduan, “banoa ni ere” edo “zurekin noa ni ere” esateko hitz egin zuenean, haren ahotsa sakona eta urratua iruditu zitzaion.

25. pasartea

Luzaroan borrokatu zen begiratzeko desiraren eta atzera haren begien erantzun lotsagabearekin topo egiteko beldurraren artean. Bi sentimendu kontraesankor haien eraginez, hasierako deserosotasuna erabateko urduritasun bilakatuz zihoakion eran, Ioni buruaz alde egin nahia adierazteko egiten zizkion keinu diskretuak esku altxatuaren mugimendu erabat nabarmen eta adierazkor bihurtu zitzaizkion.
Baina Ion Igartua ez zen ohartzen, edo ohartzen ez zelakoa egiten zuen. Solasaren ardatz bilakaturik, erabat gartsu mintzo zen, eta horrek are gehiago asaldatzen zuen Iñaki Abaitua, politikaz ari baitziren eta, normalean, Ion bera saiatzen baitzen gai hori saihesten. Juliaren etxeko solasaldietan famatua zen Ionek aita Iraola edo Bernaola izeneko jesuita bati egozten zion gomendioa: “Garai larrietan, iraun, eta egun argietarako prestatu”.
Coll del Portelleko hartan, ordea, solaskideetako batek kataluniarren seny-a eta zuhurtasun fenizioa aipatu zituenean, berak aurpegiratu zien epeltasuna eta engaiamendu falta, “euskaldunoi utziz”, esan zuen, “frankismoaren aurkako borrokan, zamarik handiena. Eta hori ez da serioa”.
Antzeko zerbait esan zuen, “eta hori ez da serioa” amaituz nolanahi ere, zeren eta guztiak itzulian, txandaka, hitzak kateatzen hasi baitziren, ezaguna litzaiekeen jolasean bezala.
“Serioak bai, bazarete”, adibidez, “serioak eta formalak”, beste batek, “formalak eta tristeak”, “tristeak eta motelak” hurrengoak, eta barrez hasi ziren denak, azken hitzaren adiera sexualaren eraginez.

26. pasartea

Ion Igartuak begi biribilez begiratu zion laguntza eske, baina orduan berak dastatu zuen laguna larrialdi hartan abandonatzearen plazerra. Zigarro bat piztuz, zangoak gurutzatu zituen. Ohiturik zegoen politikaren topikoetatik sexualitatearen topikoetara bideratze hartara. Bazekien mediterranearren sentsualitatea eta euskaldunen misoginia konparatzen hasiz gero, azkenean zeruen urdina eta grisa kontrajartzera joko zutela, eta ez zuten dezepzionatu.
Rambletako koloreetan, airean, begiradetan ageri zen sentsualitateaz mintzatu zen eseak azpimarratzeko moduagatik euskal jatorria ezin ukatu zitzaion neska batek. Eta Ion Igartua bere buruaren alde egin beharrean sentitu zen. “Uste nuen ez zitzaizuela gustatzen desiraren objektu huts sentitzea” esan zuen baldar, hitz-totelka ia. Eta neskak baietz erantzun zion, gustatzen zitzaiela, eta berriro ere, aldez aurretik jakiniko jolas batean bezala, gainerakoek esaldiak kateatzeari ekin zioten: “Baina zuek udaberria antxoak papilotean jaten ematen duzue”, “udan marmitakoa” beste batek, “eta udazkenean ehiza”, “eta neguan...”, momentu batez isilik geratu zen azkena, garaiko plateraren bila, urtaroen kontua eramateko eskuan hatz bat seinalatzen zuela, eta gero airean astindu zituen biak. “Kontua da ez zaretela enteratzen”, eta barre-algaraz hasi ziren denak.
Ion Igartuak laguntza eske begiratu zion berriro, eta bera atzera Eduardo Ortiz de Zarateganantz bueltatu zen. Betikoan zegoen. Ez zirudien hizpide hura axola zitzaionik. Zertaz ari ziren ulertzen ote zuen ere etorri zitzaion gogora. Baina lehenbiziko aldiz aurkitu zituenean, haren begiek pentsamendua irakurtzen ziotela otu zitzaion. Gerora, goizetan batez ere, ohean etzanda “nahi baduk, piztu dezakek argia” esaten entzun zionean, sarritan izango zuen irudipen hura. 

27. pasartea

Haren begiradaren ihesi, hitza zuen emakumeagana bueltatu zen. Euskalduna zen hura ere. Gehienak ziren euskaldunak, baina, janzteko moduari zegokionez, ez ziruditen, apaingarrien oparotasunaren arabera. “Okerrena, beren izaera motz horretaz harro daudela”. Eta Ion Igartuak, arrazoia eman nahiz edo, Barojaren pasarte bat kontatu zien, beraren ustez gizon euskaldunaren jatortasuna ezin hobeto erakusten zuena.
Amores tardíos-eko pasarte bat izan zitekeen. Italian, mendebaldeko kostan nonbait. Napolin, Genoan akaso. Don Juan izeneko norbait, gipuzkoarra edo bizkaitarra, ez zekien ziur, mutilzaharra, Bilboko ontziola batekoa uste zuen, neska gazte eta lirain batekin, ilunabarrean, itsasoari begira. Itsasoan izarren isla zilarrezkoa eta abar. “Maite zaitut, Don Juan, ezkon gaitezen” dio neskak. Eta Don Juan izenekoak, begiak itsasotik kendu gabe, “bueno” murritz batez erantzuten dio. “Bueno”.
Ea zer iruditzen zitzaion.
Alboan eserita zeukan neskak egiten zion galdera. Zangoak desgurutzatu zituen haren eskua belaunean sentitzean, baina neskak ez zuen eskurik kendu. Irribarretsu begiratzen zion, erantzun baten zain. Ezin zituen kendu begiak esku lasai abandonatu hartatik, eta nahigabe ere larri sentitu zen. Hein batean, baita ere, berak erabili ohi zuelako, bi koparen ostean, ustez Amores tardíos-ekoa zen pasartea, euskaldunek neskatan duten estilo serio eta dotorearen adibidetzat. Teoria hura mozkorraldietan agertzen zuen, literaturaren zeregina zela arrunkeria nazionalak literaturizatuz —idealizatuz, alegia— bertute bihurtzea. Izerditan jarri zen Ion Igartuak hori aipa zezakeela pentsatze hutsarekin. Ez zekien. Ez zekiela esan zion neskari.

28. pasartea

Neskak zangoetatik heldu zion gorputza atzera botatzerakoan. “Passione” esaten zuen, azentu italiarra areagotuz. Hortz zuri perfektuak erakusten zituen, eta bular oparoa bizirik nabari zitzaion kotoizko soineko ibizarraren azpian. Une batez, bere izter gainean txori abandonatu bat bezala zetzan esku hura hartzea kontsideratu zuen, bereak aulkiaren alboetan zintzilikatzen zituela. Beste batek hartu zuen, ordea, eskuinetik azalduz. Pontxo berdez jantzitako gizon bat zen; psikologoa, aditzera eman zuenez. Lennon estiloko betaurreko biribil, urre-kolore, metalezkoak zeramatzan. Ingalaterrako gizarte segurantzak dohainik ematen omen zituen.
Harengana bueltatu zenean, atzean Ortiz de Zarate ikusi zuen. Zigarro bat ezpainetan zintzilik, kokotsa altxatua, eta kearen eraginez begi bat itxia. Batzuetan zigarroa ahitu arte irauten zuen horrela.
—Jakingo duzu, noski —esan zion pontxodunak.
Ez zekiela zertaz ari ziren, erantzun zion. “Perdona pero no sé, no te prestaba atención, perdona”. Eta atzeratu egin zuen gorputza, besteari bidea libre uzteko, neskarengana hurbil zedin. Bi haien eskuek, bere altzoan, eskorpioi bikote bat bezain mehatxagarri ziruditen.
—Bai noski —esan zuen pontxodunak, neskarentzat ari zelarik—, soziedade gastronomikoetara joateko ohituraren eta homosexualitate gordearen arteko harreman hipotetikoa.
Zehatzagoa izan zen: “Batetik gastronomi elkarteetarako ohituraren, eta bestetik homosexualitate latentearen kasu ustez ugariagoen artean legokeen erlazioa’ aipatu zuen.
Iñaki Abaituak badaki, noski. Euskaldunen oralidadea.

29. pasartea

J.J. Lasa psikiatrarekin pasatzen zituen arratsalde haiek. Bozateko agoteez, ama euskaldunaren izaera falikoaz —ama irentzailea, Jungen ama ikaragarria— edo euskaldunen oralidadeaz hitz egiten zutenean. Bere neurosiaz ez hitz egiten ahalegintzen zen. Ez lotsaz edo bere pertsonalitatearen ahuleziaren bat ezkutatu nahi zuelako, begirunez baizik; neurri batean, adiskideen arteko harremanak neurotikoaren eta psikiatraren arteko tratuarekin ez nahastearren ere bai.
Beharbada neurosia literaturgintzarako gorde nahi zuen.
Hala zioen behin J.J. Lasak. Idazleek zoramena inspirazioaren iturritzat jotzen zutenez, horrexegatik gorde eta zaintzen zutela altxor baten antzera. Arrazoi huraxe zuen Malcolm Lowryk psikoanalisia arbuiatzeko. Neurosia exorzizatzen bazioten, edo kontrolpean jartzen behintzat, nork jakin sortzeko ahalmenari ez ote zitzaion berdin gertatuko.
Baina ez zen egia, eta berak ere bazekien hori. Neurosia lagun zutela bizi izan ziren bitartean, ez Lowryk ez berak idatzi zuten baliozko lerrorik. Osasuntsu egon behar da idazteko. Nobela egiteko behintzat. Zer esanik ez, Under the Volcano idazteko. Fijazio orala zuen Lowryk.
—Badirudi idazleak beren fijazioen arabera bereiz daitezkeela —dio J.J. Lasak—. Lowry, Dylan Thomas, O’Neill eta Poe, adibidez, oralaren taldean lirateke; Henry James, Mann eta Rilke, analean. Nonbait irakurria dut. Fijazio orala duen norbait idazle egiten bada, bere liburuetako protagonistak mota bateko edo besteko galtzaileak izango dira, frakasatuak.